Trị vị bệnh - Sớm đào giếng từ khi chưa khát

• Thánh nhân trị vị bệnh

    Mọi thứ bệnh tật, đều bắt đầu từ "phi thực thể" đến "thực thể", từ "chưa thành hình" đến "đã thành hình", từ "vị bệnh" (chưa có bệnh) rồi đến "dĩ bệnh" (đã mắc bệnh). Đông y rất coi trọng công việc dự phòng, nên từ xưa đã có phương châm "trị vị bệnh".

    Chữ "vị" ở đây có thể được hiểu theo hai nghĩa: Có thể là "chưa" hoặc có thể là "không". Do đó "vị bệnh" có thể là "không bệnh" hoặc là "chưa bệnh". "Không bệnh" là không có biểu hiện bệnh lý, cơ thể đang khỏe mạnh, không mắc bệnh gì. Còn "chưa bệnh", nghĩa là bệnh chưa phát tác; cơ thể đã có những dấu hiệu bệnh lý tiềm tàng, nhưng còn chưa bộc lộ rõ ràng, chưa có những triệu chứng lâm sàng.

    Như vậy, "trị vị bệnh" nghĩa là tiến hành chữa trị sớm, ngay từ khi bệnh chưa hình thành.

    Đối với "trị vị bệnh", thiên "Tứ khí điều thần đại luận" sách "Nội Kinh" đã viết: "Thánh nhân bất trị dĩ bệnh, trị vị bệnh. Bệnh dĩ thành nhi hậu dược chi, loạn dĩ thành nhi hậu trị chi, ví do khát nhi xuyên tỉnh, đấu nhi chú binh, bất diệc vãn hồ!". Nghĩa là: "Bậc thánh nhân không chờ tới khi có bệnh mới chữa trị, mà chữa từ khi chưa có bệnh. Bệnh đã hình thành mới dùng thuốc để chữa, xã tắc đã rối loạn rồi mới lo chấn chỉnh, khác gì tới khi khát nước mới đào giếng, giặc tới nơi rồi mới đúc binh khí, làm như vậy chẳng phải là quá muộn hay sao!".

    "Trị vị bệnh" thực tế bao hàm 2 nội dung:

        - Thứ nhất: "Trị vị bệnh" là tiến hành dự phòng ngay từ khi bệnh chưa hình thành. Phòng bệnh luôn dễ dàng và kinh tế hơn chữa bệnh. Chờ tới khi đã bị mắc bệnh, mới vội vàng tìm thầy tìm thuốc, không bằng sớm tiến hành dự phòng từ trước, ngăn chặn để bệnh tật không thể phát sinh. Từ xưa Đông y đã hết sức coi trọng dự phòng bệnh tật. Nói chính xác hơn, Đông y còn coi phòng bệnh quan trọng hơn chữa bệnh. Vì thế trong Đông y "trị vị bệnh" được đặt ở vị trí cao nhất; còn "trị dĩ bệnh", tức tiến hành trị liệu khi bệnh đã phát tác, chỉ được xem là biện pháp ở mức độ, bình diện thấp hơn.

        - Thứ hai: Khi mắc bệnh cần phải chữa sớm, phòng ngừa biến chứng. Trong giai đoạn bệnh mới phát sinh, cơ thể chưa bị tổn thương nhiều, sức chống bệnh vẫn còn vững mạnh, nếu chữa trị kịp thời sẽ mau khỏi bệnh. Chờ đến khi bệnh đã vào sâu, cơ thể đã bị hao tổn nặng, dù có gặp được thầy giỏi, thuốc tốt, ... cũng rất khó khỏi. Trong lĩnh vực chữa trị từ sớm, ngăn bệnh truyền biến (biến chứng), Đông y đã tích lũy được rất nhiều kinh nghiệm quý giá. Như sách "Kim Quỹ yếu lược" đã đề cập khá tỉ mỉ tới cơ chế truyền biến bệnh trong hệ thống "Ngũ tạng" (tức 5 tạng: Tâm, Can, Tỳ, Phế và Thận). Thí dụ, cơ chế truyền biến giữa tạng Can và tạng Tỳ như sau: Thấy tạng Can bị bệnh, thì biết bệnh tà ở tạng Can sẽ truyền qua tạng Tỳ, phải sớm làm cho Tỳ mạnh lên. Một người bị bệnh ở tạng Can, ví dụ viêm gan, ban đầu chỉ thấy xuất hiện những triệu chứng như vàng da, gan to, đau ở vùng gan, ... sau một thời gian, xuất hiện những triệu chứng như lợm giọng, nôn mửa, đau bụng, chán ăn, ... Đó là hiện tượng bệnh tà ở tạng Can đã truyền sang tạng Tỳ. Do đó, khi chữa bệnh Can, không chờ tới khi bệnh từ Can đã truyền sang Tỳ, cần sớm sử dụng những thứ thuốc củng cố tạng Tỳ, để phòng ngừa những ảnh hưởng xấu, những biến chứng từ Can truyền sang.

• Trị vị bệnh & Sức khỏe thứ cấp (sub-health)

    Theo số liệu thống kê WHO: Trong xã hội hiện đại, số người thực sự khỏe mạnh chỉ chiếm vẻn vẹn khoảng 5%, số người bị mắc bệnh khoảng 20%, 75% còn lại là những người thuộc "trạng thái trung gian" - nằm giữa khỏe mạnh và bệnh tật.

    Trạng thái đó, ban đầu được gọi là "Trạng thái thứ 3" ("khỏe mạnh" = trạng thái thứ nhất, "bệnh tật" = trạng thái thứ 2). Hiện tại, trạng thái này thường được gọi là "Sub-health" - có nghĩa là "Sức khỏe thứ cấp"; còn gọi là "Á kiện khang" (chữ "Á" ở đây giống như trong "Á quân", "Á hậu"); một số tài liệu còn gọi là "Trạng thái màu xám", "Trạng thái đèn vàng" (trên nút giao thông), "Trạng thái quả lắc", ... Dưới đây, chúng ta sẽ sử dụng danh từ "Sức khỏe thứ cấp" (Sub-health).

    Hiện nay, trên lâm sàng, "sức khỏe thứ cấp" được định nghĩa như trạng thái bao gồm một số biểu hiện và cảm giác có tính chủ quan; do một số chức năng trong cơ thể đã bị thay đổi, nhưng khi kiểm tra không phát hiện những tổn thương thực thể. Nói đơn giản, trong trạng thái "sức khỏe thứ cấp" tuy không tìm ra một căn bệnh cụ thể, nhưng sức lực bị suy giảm và khả năng thích ứng ở mức độ nhất định đã bị hạ thấp. Những dấu hiệu đặc trưng của trạng thái này là: Đuối sức, dễ mệt mỏi, mất ngủ hoặc giấc ngủ không sâu, hay có ác mộng, khó tập trung tư tưởng, trí nhớ giảm, thậm chí mất khả năng sinh hoạt, làm việc bình thường. Tuy có những cảm giác chủ quan như vậy, nhưng đi khám bệnh, làm các xét nghiệm, ... thì không có đủ chứng cứ để kết luận là bị mắc bệnh. Tóm lại, tuy không mắc một bệnh cụ thể, nhưng không phải là người khỏe mạnh.

    "Sức khỏe thứ cấp" là một "sản phẩm" của lối sống hiện đại; tiết tấu nhanh, con người thường xuyên phải chịu đựng những áp lực lớn; lại ít vận động, ăn uống không hợp lý, thiếu ngủ và môi trường bị ô nhiễm nặng, ... Trạng thái sức khỏe này đã trở thành thách thức lớn nhất, không chỉ đối với y học, mà cả với toàn bộ khoa học về sự sống trong thế kỷ 21.

    "Sức khỏe thứ cấp" tương đồng với trạng thái "vị bệnh" - "chưa bệnh", của Đông y học. "Chưa bệnh" là trạng thái trung gian, có thể chuyển biến thành bệnh tật hoặc khỏe mạnh trở lại, giống như là tín hiệu đèn vàng trên nút giao thông - chuyển sang đèn đỏ là mắc bệnh, chuyển thành đèn xanh là khỏe mạnh trở lại.

    Đông y và Tây y đều coi trọng y học dự phòng. Tuy nhiên, quan điểm và biện pháp thực hành của hai nền y học lại không giống nhau. Tây y đặt trọng tâm vào công việc giữ gìn vệ sinh môi trường sống, dùng thuốc sát trùng để diệt trừ ruồi muỗi, vi khuẩn và virus gây bệnh, tạo ra môi trường vô khuẩn trong bệnh viện; đồng thời coi trọng dùng thuốc để phòng ngừa tai biến, như người cao huyết áp phải uống thuốc thường xuyên để duy trì huyết áp trong phạm vi cho phép, phòng ngừa đột quỵ, ...

    Trong khi đó, Đông y đặt trọng tâm vào việc phát huy tiềm năng vốn có của con người. Chú trọng điều chỉnh toàn thân, nhằm lập lại quân bình "Âm Dương", điều hòa "Tạng Phủ", nâng cao "Chính khí", ... để tăng sức chống bệnh. Chính vì vậy, thực hành dưỡng sinh với mục đích tăng cường sức khỏe, phòng ngừa bệnh tật và kéo dài tuổi thọ được Đông y đặt lên hàng đầu.

    "Trị vị bệnh" là thực hiện các biện pháp dưỡng sinh, để củng cố sức khỏe, "nâng cao chính khí" ngay khi cơ thể về cơ bản vẫn còn khỏe mạnh, chưa bị lâm vào trong trạng thái bệnh lý. "Trị vị bệnh" là tiến hành chữa trị ngay từ khi cơ thể còn ở trong trạng thái "Sức khỏe thứ cấp", bệnh còn tiềm ẩn. Tìm biện pháp dự phòng từ trước, khiến bệnh lý không thể phát sinh.

    Trong Đông y có rất nhiều phương pháp thực hành "trị vị bệnh" hết sức hữu hiệu. Tuy nhiên, tất cả các phương pháp đó chỉ có thể phát huy tác dụng tích cực, với điều kiện là con người có nếp sống điều độ, phù hợp với "đạo" - quy luật của tự nhiên.

    Hãy cùng nghe lại lời khuyến cáo của người xưa về vấn đề này:

        - Hoàng Đế hỏi: "Ta nghe nói, người xưa sống tới trăm tuổi mà động tác vẫn linh hoạt. Người đời nay mới khoảng 50 tuổi mà động tác đã già cỗi rồi. Như vậy là do hoàn cảnh khác nhau hay do con người không biết phép dưỡng sinh? (Dư văn thượng cổ chi nhân, xuân thu giai đạt bách tuế nhi động tác bất suy. Kim thời chi nhân bán bách nhi động tác giai suy giả. Thời thế dị gia? Nhân tương thất chi gia?)".

        - Kỳ Bá đáp: "Người xưa biết cách dưỡng sinh, dựa theo quy luật biến đổi Âm Dương trong bốn mùa mà điều hòa thân thể, ăn uống có chừng mực, làm việc và nghỉ ngơi điều độ, nên tinh thần sáng suốt, thân thể khỏe mạnh, có thể hưởng hết tuổi trời, sống tới trăm tuổi. Còn người thời nay thì uống rượu vô độ, đã say xỉn vẫn cứ nhập phòng, làm tinh khí hao tán, chân khí suy kiệt; không kiềm chế dục vọng, chỉ biết thỏa mãn những ham muốn nhất thời; làm lụng nghỉ ngơi không điều độ, nên mới 50 tuổi đã già cỗi. (Thượng cổ chi nhân kỳ tri đạo giả, pháp vu âm dương hòa vu thuật số, thực ẩm hữu tiết, khởi cư hữu thường, bất vọng tác lao, cố năng hình dữ thần cụ, nhi tận chung kỳ thiên niên, đạt bách tuế nãi khứ. Kim thời chi nhân tắc bất nhiên, dĩ tửu vi tương, túy dĩ nhập phòng, dĩ dục kiệt kỳ tinh, dĩ hao tán kỳ chân, bất tri trì mãn, bất thời ngự thần, vụ khoái kỳ tâm, nghịch vu sinh lạc; khởi cư vô tiết, có bán bách nhi suy dã)".

Lương y THÁI HƯ 

(Bài đã đăng trên tạp chí "Dược & Mỹ Phẩm" của Cục Quản lý dược - Bộ y tế)