Thiên lý: An thần, bổ dưỡng trong ngày hè

Hỏi:

Những ngày nắng nóng tôi thường bị thiếu ngủ, vì cả đêm chỉ chợp mắt được vài ba tiếng. Một hôm, trong bữa cơm chiều có bát canh thiên lý, tôi ăn rất khoái khẩu và đã ngủ một giấc rất dài. Về sau tìm hiểu, tôi mới biết thiên lý là một loại thuốc ngủ tuyệt diệu có sẵn trong vườn nhà. Tôi rất muốn biết, ngoài tác dụng chữa mất ngủ, cây thiên lý còn có thể sử dụng để chữa trị những bệnh gì khác?

Trần Gia Hương, Từ Sơn, Bắc Ninh

Đáp:

Về mặt thực vật, thiên lý là một loại cây nhỏ, mọc leo, thân hơi có lông, nhiều nhất ở những bộ phận còn non. Lá mọc đối, hình tim, khía mép ở khoảng 5-8 mm về phía cuống, đầu lá nhọn, có lông trên các gân lá; phiến lá dài 6-11cm, rộng 4-7,5cm; cuống cũng có lông, dài 12-20 mm. Hoa nhiều, màu vàng xanh lục nhạt, thành xim tán, có cuống to, hơi có lông, dài 10-22mm, mang nhiều tán mọc mau, liền với nhau. Hương hoa thơm ngát, nhất là về đêm, nên có tên là "dạ lai hương" ("dạ" = đêm, "lai" = đến, "hương" = mùi thơm). Quả là những đại dài 6,5-9,5cm, rộng 12-14 mm.

Từ xưa, ca dao đã có câu: "Thương chồng nấu cháo le le. Nấu canh thiên lý, nấu chè hạt sen".

Kinh nghiệm thực tế cho thấy, bữa cơm chiều có bát canh thiên lý, sẽ giúp ta ngủ ngon, đỡ trằn trọc và bớt đi đái đêm; đỡ mệt mỏi và đau lưng sau một ngày ngồi làm việc mệt nhọc.

Cây thiên lý còn ít được nói đến trong các sách thuốc, nhưng căn cứ vào các kinh nghiệm dân gian và tác dụng đối với cơ thể, có thể xếp thiên lý vào loại thuốc an thần, tư bổ trong Đông y.

Theo Đông y: Hoa thiên lý có vị ngọt, tính bình; có tác dụng bình Can, an thần, minh mục, thanh nhiệt giải độc, tiêu viêm, sáng mắt, tan màng mộng, kích thích lên da non (làm vết thương chóng lên da non) và chữa giun kim.

Dân gian thường dùng thiên lý để chữa đau lưng, giảm mệt mỏi sau một ngày làm việc nặng nhọc, về đầu óc cũng như thể lực. Lá còn dùng để sát trùng, diệt khuẩn; thường dùng để đắp lên mụn nhọt, những vết loét; còn dùng chữa trĩ ngoại (lòi rom) và chữa phụ nữ bị sa dạ con. Rễ có thể sử dụng chữa đái buốt, nước tiểu lẫn máu hoặc có cặn trắng.

Tại Trung Quốc, Thái Lan, ... cả hoa và lá cây thiên lý đều được dùng để chữa viêm kết mạc cấp tính và mạn tính, viêm kết mạc do lên sởi, viêm giác mạc, mắt mờ không nhìn rõ do lên màng mộng.

Liều dùng hàng ngày: 5-10g hoa khô, 15-30g hoa tươi.

Để tham khảo, "Thuốc vườn nhà" xin giới thiệu một số cách sử dụng cụ thể:

    (1) Chữa trĩ ngoại (lòi rom): Dùng lá thiên lý 100g, muối ăn 5g; hái lá thiên lý non và lá bánh tẻ, rửa sạch, giã nhỏ với muối, thêm chừng 30ml nước cất, lọc qua vải gạc; dùng nước này tẩm vào bông đắp lên chỗ dom đã rửa sạch bằng thuốc tím; băng như đóng khố, ngày làm 1-2 lần; thông thường trong 3-4 ngày đã thấy chuyển biến tốt.

    (2) Chữa sa dạ con: Cũng dùng như trên; với những trường hợp bệnh nhẹ, thông thường 3-4 hôm sau khi dùng thuốc đã thấy kết quả.

    (3) Chữa viêm kết mạc cấp và mạn tính, viêm giác mạc và viêm kết mạc do sởi: Dùng hoa thiên lý 50g; sắc với 200ml nước, chia ra uống trong ngày.

    (4) Cháo thiên lý: Dùng hoa thiên lý 15g khô (hoặc 30-50g tươi), gạo tẻ 60g, sinh thạch cao 40g (sinh thạch cao là thạch cao chưa nung); trước hết sắc thạch cao với 1500ml nước, đun cạn còn 1000ml, chắt lấy nước, bỏ bã; cho gạo vào nấu cháo; khi cháo chín thì cho hoa thiên lý vào, đun sôi lại là được. Cháo này có tác dụng thanh nhiệt giải độc, thanh tâm trừ phiền, hạ mỡ máu, đặc biệt thích hợp với những người bị bệnh động mạch vành tim, viêm khớp do phong thấp, mỡ máu cao và hội chứng mãn kinh ở người cao tuổi.

    (5) Trà thiên lý: Dùng hoa thiên lý 25g khô; hãm nước sôi uống thay trà trong ngày; mỗi ngày có thể pha 2 ấm uống. Có tác dụng thanh tâm trừ phiền, đề thần tỉnh não, kiện tỳ hòa vị và cải thiện giấc ngủ. Đặc biệt thích hợp với người cao tuổi.

    Chú ý: Khi dùng thiên lý, không uống loại trà hãm bằng các loại lá cây khác, vì các chất hữu cơ trong lá trà có thể ảnh hưởng tới sự hấp thu các hoạt chất từ hoa thiên lý.

    (6) Gối thiên lý: Dùng 5kg lá thiên lý tươi, loại bỏ tạp chất, rửa sạch, phơi khô, ngồi vào áo gối bằng vải bông để sử dụng. Loại gối này có tác dụng sơ thông (cải thiện tuần hoàn) mạch máu ở vùng cổ, kích thích tăng tiết chất gây ngủ, rất thích hợp với thanh tráng niên; cũng thích hợp với người cao tuổi máu có độ dính cao dẫn tới chóng mặt, đau đầu, khó ngủ và dễ tỉnh giấc (đã sử dụng thuốc an thần không có kết quả).

Lương y HUYÊN THẢO