Hỏi:

Tôi nghe nói cây rẻ quạt có tác dụng chữa viêm họng rất tốt. Đề nghị "Thuốc vườn nhà" cho biết có đúng hay không? Ngoài ra cây còn có những tác dụng chữa bệnh gì khác? Cách sử dụng cụ thể như thế nào?

Nguyễn Đình Tuấn, Kiến Xương, Thái Bình

Đáp:

Cây rẻ quạt mọc hoang và được trồng làm cảnh, làm thuốc khắp nơi ở nước ta. Rẻ quạt là vị thuốc rất cổ, đã được sử dụng trong Đông y từ 2000 năm trước. Trong sách thuốc Đông y, rẻ quạt được xếp vào loại thuốc "thanh nhiệt giải độc" cùng những vị thuốc quen thuộc như "kim ngân", "bồ công anh", "ngư tinh thảo" (rau diếp cá), "xuyên tâm liên", ... Củ rễ phơi khô của cây rẻ quạt gọi là "xạ can".

Theo Đông y: Xạ can có vị đắng, tính hàn, hơi độc, vào hai kinh Túc quyết âm Can và Thủ thái âm Phế. Có tác dụng thanh hỏa, giải độc, tán huyết, tiêu đờm; dùng chữa yết hầu sưng đau, đờm nghẽn ở cổ họng. Trong Đông y xạ can được coi là một vị thuốc quý chữa mọi bệnh về cổ họng. Ngoài ra còn là một vị thuốc chữa sốt, đại tiểu tiện không thông, sưng vú do tắc tia sữa, kinh nguyệt đau đớn, làm thuốc lọc máu; có nơi còn dùng chữa rắn cắn: nhai nuốt nước, bã đắp lên nơi rắn cắn.

Trong dân gian, ngoài sử dụng củ còn thường dùng cả lá: Nhai với mấy hạt muối, nuốt nước để chữa ho, viêm họng, sưng amiđan, ...

Kiêng kỵ: Theo Đông y người tỳ vị hư hàn (chức năng tiêu hóa kém, thể hàn), phụ nữ có thai không dùng được.

Một số cách sử dụng cụ thể:

    (1) Chữa ho nhiều đờm do nắng nóng (hỏa độc):

        - Dùng xạ can 8-10g, sắc nước, chia thành nhiều lần uống trong ngày; có thể hòa thêm đường hoặc mật ong vào cho dễ uống.

        - Nếu có điều kiện phối hợp thêm với sâm đại hành, mạch môn - mỗi thứ 8-10g; sắc nước uống, tác dụng càng tốt.

    (2) Chữa viêm họng cấp tính, tắc cổ họng:

        - Viêm nhẹ: Dùng xạ can 9g, bạc hà 6g, kim ngân hoa 9g, cam thảo 6g; sắc nước uống trong ngày.

        - Viêm nặng: Dùng xạ can 12g, hoàng cầm 8g, cam thảo 8g, cát cánh 12g, sắc nước uống trong ngày. Thời xưa 4 vị thuốc trên thường được tán thành bột mịn, trộn đều; khi uống dùng nước đun sôi để nguội để chiêu thuốc. Bài thuốc này trong Đông y có tên là "đoạt mệnh tán", nghĩa là giành lại tính mệnh đã nguy cấp.

    (3) Viêm khí quản mạn tính, ho hen, suyễn thở: Dùng xạ can ma hoàng thang, gồm các vị thuốc: Xạ can 6g, ma hoàng 3g, tử uyển 9g, bán hạ chế 9g, khoản đông hoa 6g, gừng tươi 3g, tế tân 1,5g, ngũ vị tử 1,5g; sắc nước uống.

    (4) Chữa quai bị: Xạ can 15g, sắc nước, chia thành nhiều lần uống trong ngày; khi uống có thể cho thêm đường hoặc mật ong vào cho dễ uống; đồng thời giã củ hoặc lá đắp vào chỗ đau, dùng băng cố định lại.

    (5) Chữa các triệu chứng báng, bụng to nước óc ách, da đen xạm: Xạ can tươi giã nhỏ, vắt lấy nước uống, hễ thấy lợi tiểu tiện thì thôi.

Lương y HƯ ĐAN