Hỏi:

Gần đây, một số bạn đọc gửi thư về "Mỹ phẩm từ thiên nhiên" than phiền và thắc mắc: Không hiểu vì sao khi mua vị thuốc hà thủ ô chế sẵn hoặc trà hà thủ ô, ở các cửa hàng Đông dược hoặc hiệu thuốc Tân dược về sử dụng, lại thấy có một số tác dụng phụ ngoài sự mong muốn, như đau bụng, tiêu chảy, ngủ li bì và tỉnh dậy thấy rất mệt mỏi; hoặc uống mãi chẳng thấy đen tóc, ... Vậy nguyên nhân là do đâu?

Câu hỏi của các bạn đọc Hà Nội, Tp.Hồ Chí Minh, Hòa Bình, Bắc Giang, ...

Đáp:

• Dùng sống và dùng chín:

Trước hết, hà thủ ô trong Đông y bao gồm 2 loại: hà thủ ô sống (sinh hà thủ ô) và hà thủ ô đã qua chế biến (hà thủ ô chế). Hà thủ ô sống - là rễ củ của cây hà thủ ô đã thái lát, phơi khô. Còn hà thủ ô chế - là củ rễ thái lát đã qua chế biến.

Vấn đề ở đây là: Độc tính của hà thủ ô có liên quan mật thiết đến việc bào chế. Trong hà thủ ô sống có một số chất độc.

Theo sách "Hiện đại thực dụng trung dược học": Liều độc LD50 của hà thủ ô sống, dùng lúc đói bụng là 2,7g/kg (dùng liều 2,7g với mỗi 1kg trọng lượng cơ thể), còn liều độc LD50 của hà thủ ô chế là 169,4g/kg. Nghĩa là với liều như trên, sẽ làm chết 50% động vật thí nghiệm.

Trong hà thủ ô sống có những hợp chất chứa anthraquinone - kích thích nhu động ruột, thông đại tiện và gây ỉa chảy. Vì vậy, người khỏe mạnh bình thường, uống hà thủ ô sống, thường dễ bị đau bụng, ỉa chảy. Một số khác, uống hà thủ ô vào thấy ngủ li bì, có thể là vì do cơ địa (người thuộc tạng dương hư) hoặc do trong hà thủ ô còn một số chất gây say chưa phân giải, ...

Sau khi chế biến, các hợp chất gây ỉa chảy đã bị phân giải, độ độc của thuốc giảm đi nhiều. Mặt khác, trong qúa trình chế biến, lại hình thành thêm một số hợp chất mới, ít độc và có lợi đối với cơ thể.

Cần lưu ý là: hà thủ ô sống nói chung chỉ sử dụng để chữa táo bón, ung nhọt và số rét; lại thường phối hợp với một số vị thuốc khác tùy theo bệnh tình. Còn hầu hết các trường hợp khác, như dùng để bồi bổ, làm đen râu tóc, chữa cao huyết áp, cơ thể suy nhược, ... đều dùng hà thủ ô chế.

Hơn nữa, tùy theo mục đích chữa bệnh, mà người ta lại sử dụng những phương pháp bào chế khác nhau, như nấu hoặc hấp chín cùng với nước đỗ đen; tẩm nước ép củ sinh địa, tẩm rượu, tẩm nước gừng, nước cam thảo khô, ... Đối với trường hợp sử dụng để bồi bổ và làm đen râu tóc, thường sử dụng hà thủ ô chế với đậu đen.

• Tự chế Hà thủ ô như thế nào?

Chế biến hà thủ ô rất cầu kỳ, tốn nhiều thời gian, công sức và nguyên liệu. Vì vậy, thứ "hà thủ ô chế" bán ngoài thị thường khó có thể bảo đảm chất lượng. Có người chỉ ngâm hà thủ ô với nước đậu đen hoặc nước sinh địa, cho lát thuốc có màu đen thẫm, sau đó đem phơi hoặc sấy khô, thế là đem bán. Không hiếm trường hợp, do ngâm qúa lâu quên vớt ra, nên lát thuốc có cả mùi thiu.

Do đó, trong tình hình hiện nay, muốn có hà thủ ô chế bảo đảm yêu cầu, tốt nhất bạn nên mua thứ hà thủ ô còn nguyên củ ở hiệu thuốc Đông dược, rồi về nhà tự mình chế biến.

Cách chế biến cụ thể như sau:

    - Ngâm củ hà thủ ô trong nước gạo 1 ngày 1 đêm, rửa sạch, thái lát, bỏ lõi, hong khô, sau đó đem chế biến cùng với đậu đen.

    - Cho hà thủ ô và đậu đen vào nồi hoặc lồng hấp, trộn đều (mỗi 1 kg hà thủ ô cần dùng 100g đậu đen. Đặc biệt chú ý: không sử dụng đồ nấu bằng sắt), đổ ngập nước trên mặt thuốc khoảng 3-5 cm. Đun sôi, nấu nhỏ lửa cho đến khi đậu đen chín nhừ, nên đảo luôn cho chín đều. Nếu nấu trực tiếp, nên đặt thêm một cái vỉ ở đáy nồi, để khỏi bị cháy khét.

    - Vớt hà thủ ô ra, phơi hoặc sấy cho khô, nếu còn nước đậu đen thì tẩm - phơi, cho đến khi nước đậu đen ngấm hết vào hà thủ ô mới thôi. Lại "nấu - tẩm - phơi" như trên, tất cả 9 lần (gọi là "cửu chưng cửu sái") sẽ được thứ hà thủ ô chế bảo đảm chất lượng.

    - Hiện nay, để tiết kiệm thời gian, bạn có thể nấu hà thủ ô với đậu đen theo cách trên trong nồi áp suất. Kết quả thực nghiệm cho thấy, để khử hết chất độc trong hà thủ ô sống, cần nấu sôi ở 100 độ C trên 32 giờ; còn với nồi áp suất, nấu ở nhiệt độ 120 độ C thì chỉ cần nấu 6 giờ là được.

• Sử dụng hà thủ ô cần phải kiêng kỵ

Trong Đông y, hà thủ ô được tôn vinh là thứ "thánh dược". Tác dụng tăng cường sức khỏe, kéo dài tuổi thọ và làm đẹp râu tóc đã được khẳng định trên thực tế qua nhiều thế kỷ.

Các nghiên cứu hiện đại cũng đã chứng minh, kinh nghiệm của người xưa là có cơ sở khoa học. Có điều, khi sử dụng hà thủ ô cần phải kiêng một số thức ăn cũng như gia vị. 

Theo tài liệu cổ, khi uống hà thủ ô cần kiêng kỵ "3 thứ màu trắng" (tam bạch): Đó là hành củ, tỏi và củ cải trắng; ngoài ra, còn phải kiêng cả ớt và hồ tiêu, vì đó đều là những thứ cay nóng, có tính phát tán, làm hao tổn tinh huyết.

Hiện nay, một số người sử dụng hà thủ ô không thấy khỏe ra và tóc bạc không thấy đen lại. Một trong những lý do là  không biết hoặc là không tuân theo những kinh nghiệm của người xưa về việc kiêng kỵ.

Như vậy có thể thấy, hà thủ ô là thứ thuốc qúy, nhưng sử dụng lại rất cầu kỳ: Cần bào chế theo đúng phương pháp, phải kiêng kỵ, và quan trọng hơn cả là sử dụng đúng người đúng bệnh. Vì vậy, chỉ nên sử dụng hà thủ ô dưới sự tư vấn của các nhà chuyên môn.

Lương y HƯ ĐAN